Shumë shtete mund të kenë memoriale për holokaustin, por shumë pak mund të ngrejnë monumente si ky i fundit që u përurua te parku i liqenit në Tiranë. Ai përbën kujtesën e një prej kapitujve më pozitivë të historisë së Shqipërisë, atë të mbrojtjes së çifutëve nga nazistët gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Mbishkrimi është në tre gjuhë, anglisht, hebraisht dhe shqip, dhe sqaron, “Kur Shqipëria u pushtua nga forcat gjermane populli shqiptar refuzoi t’u nënshtrohej kërkesave të pushtuesve për të kallëzuar dhe dorëzuar refugjatët hebrenj dhe mikpritësit e tyre vendas. Kodi i Besës u respektua dhe u mbrojtën të gjithë ata hebrenj që kërkuan ndihmë. Shqiptarët, të krishterë dhe myslimanë, duke rrezikuar jetën, mbrojtën dhe shpëtuan hebrenjtë”.
Shumë kush e di që Gjermania naziste orkestroi vrasjen e miliona hebrenjve, por pak njerëz e dinë që Shqipëria ishte i vetmi vend që nuk ia dorëzoi asnjë çifut fatit të keq. Jo vetëm që shumë familje shqiptare ndihmuan komunitetin ekzistues t’i fshiheshin rrezikut, por rreth 2000 hebrenj refugjatë u strehuan gjithashtu.
Kodi i mikpritjes nuk ishte shkaku i vetëm i mbrojtjes së hebrenjve. Ndonëse Adolf Eichmann, projektuesi për vrasjen masive të hebrenjve nëpër Europë, kishte përfshirë komunitetin hebre të Shqipërisë në llogaritë e tij shfarosëse, qeveria shqiptare e luftës nuk pranoi të bashkëpunonte për realizimin e këtij plani, duke shfaqur zgjuarsi me argumentin që ajo ishte një çështje e brendshme për Shqipërinë. Fakti është se qeveria dhe populli, u vunë në mbrojtje të hebrenjve së bashku, duke shfaqur vlera morale të larta që nuk i mësuan në shkollë por që u trashëguan brez pas brezi. Ishte koha kur shtëpia e shqiptarit ishte e Zotit dhe e mikut.
Në përurimin e monumentit kryeministri komentoi që, “Ne jemi i vetmi vend me më shumë Hebrenj pas Luftës së Dytë Botërore”, ndërsa ambasadori izraelit, Noah Gendler, ndau këtë vlerësim: “Një shembull i shkëlqyeshëm nga një vend i vogël që nxjerr në pah vlerat humane, sakrificën dhe dashurinë… Do të ishte e mrekullueshme nëse më shumë kombe do ta mësonin këtë pjesë të Shqipërisë.”
Sot, te muzeu i Holokaustit në Izrael, gjenden emrat e 75 shqiptarëve të cilësuar me titullin “të drejtë” për ndihmën që dhanë për të shpëtuar hebrenjtë nga nazistët.
Edhe ambasadorja amerikane vlerësoi “besën” e shqiptarëve për të shpëtuar njerëz të pambrojtur, duke shtuar se ky memorial nuk është vetëm një përkujtim i së shkuarës por i shërben edhe të ardhmes dhe do të japë një shembull frymëzimi për të gjithë të tjerët.
Në pjesën fundore të monumentit shkruhet: “Kush shpëton një jetë, shpëton një botë e tërë”.
HEBRENJTË NË SHQIPËRI
Prania e hebrenjve në vendin tonë dëshmohet nga dokumentet historike dhe mbetjet arkeologjike. Ndonëse në vitet ’30 ndodheshin vetëm disa qindra hebrenj në Shqipëri, ky numër u shumëfishua prej prurjeve të reja që erdhën gjatë luftës, nga ata që kërkonin t’i largoheshin persekutimit në vendet e tjera të Europës. Shumica prej tyre u larguan pastaj në fund të luftës dhe ngelën kryesisht ata që ishin pjesë e komunitetit origjinal. Pas rrëzimit të sistemit komunist, shumë prej tyre emigruan për arsye ekonomike.
